REJTAN - UPADEK POLSKI

Jan Matejko, 1866, olej na płótnie, 282 × 487 cm, Zamek Królewski w Warszawie

Obraz przedstawia protest posła ziemi nowogródzkiej Tadeusza Rejtana, ”Chyba po moim trupie”, przeciwko podziałowi ziem polskich pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię podczas obrad sejmu rozbiorowego 21 kwietnia 1773 r. Marszałek sejmu Adam Poniński uniesioną ręką pokazuje żołnierzy rosyjskich w uchylonych drzwiach sali zamkowej. Drewniany kostur, trzymany przezeń w dłoniach zamiast laski marszałkowskiej, przypomina próbę bezprawnego skonfederowania sejmu. Tocząca się moneta to znak przekupstwa. Wywrócony fotel symbolizuje upadek Polski. Król, powstawszy z tronu, bezradnie przygląda się całemu zajściu. Hetman polny koronny Franciszek Ksawery Branicki kryje twarz w dłoniach.  

Nie wszystkie przedstawione na obrazie postaci były obecne na sali. Matejko zgromadził osoby, które oskarżał o doprowadzenie do upadku państwa. Zdawał się mówić do widzów: oto sprawcy naszego nieszczęścia. Ze względu na wymowę polityczna obraz spotkał się z krytyką kręgów konserwatywnych. Upokorzeni poczuli się potomkowie magnatów przedstawionych przez Matejkę. Wpływowi arystokraci próbowali zapobiec wystawieniu dzieła na wystawie w Paryżu. Józef Ignacy Kraszewski, potępiając tę formę prezentacji ojczystych dziejów, miał powiedzieć: „Policzkować trupa matki się nie godzi”. Mimo oporów ze strony paryskiej emigracji, zwłaszcza skupionej wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, obraz pokazano na wystawie w Paryżu w 1867, gdzie został nagrodzony złotym medalem. W 1867 roku obraz zakupił do swych zbiorów cesarz Austrii Franciszek Józef I. Matejko sarkastycznie stwierdził: „Kupili żywych, mogą więc kupić i malowanych”.  

Do 1918 roku dzieło zdobiło kolekcję wiedeńskiego Belwederu. W roku 1918 obraz został zakupiony przez władze niepodległej Polski i zawisł w Zamku Królewskim w Warszawie. W 1938 roku obraz przewieziono do Zachęty na wystawę z okazji 100-lecia urodzin Matejki.  

W 1939 obrazy „Rejtan-Upadek Polski” i „Batory pod Pskowem” wyjęto z ram, nawinięto na wspólny wałek i wywieziono do zamku Radziwiłłów w Ołyce na Wołyniu.  Przejęte przez Rosjan, a następnie Niemców obrazy odbyły burzliwą drogę poprzez Łuck, Lwów, Przemyśl, Wiśnicz, Sosnowiec, aż dotarły na Dolny Śląsk. W 1945 obraz wraz z innymi dziełami Jana Matejki odnaleziono w miejscowości Przesieka koło Jeleniej Góry.

"Rejtan" - złożony w kostkę - Wiśnicz 1944