Historia losów obrazów Jana Matejki

„Rejtan”, ”Unia Lubelska” i „Batory pod Pskowem”

 w okresie od 1939 do 1945 r.

1938 r. lato – Warszawa, wystawa monograficzna w Zachęcie z okazji stulecia urodzin Matejki. Obrazy Rejtan (1866, olej na płótnie, 282 × 487 cm) i Batory pod Pskowem (1872, olej na płótnie, 322 x 545 cm) przewieziono z Zamku Królewskiego w Warszawie. 

1939 r. początek wrześniaRejtan i Batory pod Pskowem wyjęto z ram, nawinięto na wspólny wałek i wywieziono przed Niemcami do zamku Radziwiłłów w Ołyce na Wołyniu. 

1939 r. 20 września – Sowieci aresztują księcia Radziwiłła, grabią działa sztuki i wywożą obrazy do Muzeum w Łucku. Obrazy odwinięto z wałka, posypano naftaliną i złożono w kostkę farbą do środka, Rejtana  na 16 części, Batorego pod Pskowem na 18 części. 

1941 r. – okupacja Łucka przez wojska hitlerowskich Niemiec. 

1943 r. grudzień – Obrazy zdeponowano w Muzeum Historycznym Miasta Lwowa.  

1943 r. 20 grudnia ; Polski konserwator zabytków Jan Marksen zostaje wezwany przez Stadthauptmanna Egona Hollera z poleceniem konserwacji obrazów Matejki zapakowanych w dwie paczki o wymiarach 64 x160 i 90 x120. W obecności kustosza Galerii miasta Lwowa, Jerzego Guttlera przystąpiono do rozpakowywania obrazów. Samo rozkładanie obrazów trwało do lutego 1944 r. 

1943 r. 23 grudnia – Historyk sztuki Mieczysław Gębarowicz powiadamia Stanisława Lorenza, dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, o stanie i miejscu przechowywania obrazów. 

1944 r. 10 lutego - Przygotowanie obrazów do ewakuacji ze Lwowa. Jan Marksen zaprojektował dla obrazów skrzynie, w których płótna zawieszone na wałkach byłyby zabezpieczone. 

1944 r. 25 marca - Ze ściany sali posiedzeń ratusza lwowskiego zdjęto trzeci obraz Matejki, Unię Lubelską (1869, olej na płótnie, 298 x 512 cm) i spakowano do oddzielnej skrzyni.

Dwa dni później wszystkie trzy płótna trafiły do magazynów przy ul. Św. Marcina we Lwowie.  

1944 r. kwiecień – Rozpoczęto transport obrazów ze Lwowa przez Przemyśl do klasztoru karmelitów w Wiśniczu. Jan Marksen zaprojektował stół do konserwacji dużych obrazów w małych pomieszczeniach. Składał się on z wąskiego blatu o szerokości 70 cm pod którym umieszczono równolegle dwie rolki. W pierwszych dniach kwietnia do Wiśnicza przyjechał Jan Marksen i nie odnalazł tam obrazów Matejki. Zaczęły się poszukiwania i cenny depozyt odnalazł się w Przemyślu. 

1944 r. 27 maja - Obrazy docierają do Wiśnicza. Z Warszawy przesłano na ręce Jana Marksena upoważnienie do opieki nad obrazami oraz list od Bohdana Marconiego z technicznymi wskazówkami dotyczącymi restauracji płócien. 

1944 r. 17 sierpnia – Jan Marksen zmuszony został do przekazania obrazów urzędnikom niemieckim. Skrzynie z obrazami Matejki przewieziono do ratusza w Sosnowcu. 

1944 r. lato - Generalny Gubernator zlecił dr. Wilhelmowi Ernstowi Palezieux, szwajcarowi, doradcy Hansa Franka do spraw sztuki, przeprowadzenie ewakuacji obrazów na Dolny Śląsk. Palezieux zdecydował się powiadomić Polaków o zabezpieczeniu obrazów Matejki na Śląsku w Świdnicy.    

1944 r. październik - Wiedeński konserwator sztuki dr. Eduard Kneisel, współpracownik Palezieuxa, zdecydował, że obrazy zostaną przewiezione do pałacu Richthofena w Sichowie. 

1945 r. styczeń - Obrazy złożono w Morawie koło Strzegomia w majątku von Wintershem-Karnsta decyzją dr Maximiliana Meidingera, szefa kancelarii rządu Generalnego Gubernatorstwa. 

1945 r. 29 stycznia - Do majątku w Morawie przyjeżdża konserwator zabytków prowincji Dolnego Śląska prof. Gunther Grundmann. Na polecenie dr. Roberta Hiecke, radcy Ministerstwa Nauki i Oświaty Ludowej Rzeszy, miał zarządzać zabezpieczaniem dzieł sztuki znajdujących się na Dolnym Śląsku oraz ich wywożeniem na Zachód przed wojskami sowieckimi. Dzięki niemieckiej jednostce pancernej udało się konserwatorowi większość odnalezionych zabytków przetransportować na ciężarówkach do Cieplic. 

1945 r. początek lutego - Gunther Grundmann zmuszony zostaje przez wojsko niemieckie do opuszczenia Cieplic. Nocą z 12 na 13 lutego rozpoczęto pakowanie zbiorów na jedyny samochód ciężarowy jaki pozostał do dyspozycji. Odpowiedzialność za dobra pozostawione w licznych składnicach spadła na dowództwo niemieckiej armii. Najprawdopodobniej wojsko zadecydowało o przeniesieniu części dzieł pozostawionych w Pałacu Schaffgotschów w Cieplicach na prowincję. 

1945 r. połowa lutego - Skrzynie z obrazami Matejki i inne dzieła przewiezione zostały do miejscowości Hain, dzisiejszej Przesieki i tam pozostały do lipca 1945 r. 

1945 r. początek lipca - Obrazy Jana Matejki zostały odnalezione w gospodzie ,,Waldschlossen’’ w Przesiece podczas inwentaryzacji związanych z nowymi osiedleniami. Na obrazy natrafiła między innymi Stanisława Urban, później Czerska, zatrudniona przez Wojciecha Tabakę, pełnomocnik rządu na 29 okręg administracyjny Dolnego Śląska. W trakcie komisyjnych oględzin odkryto w piwnicy gospody oznakowane skrzynie z opisami w języku niemieckim. Powiadomiono urząd pełnomocnika i władze w Jeleniej Górze. Obrazy Matejki zostały zabezpieczone i zwiezione do domu przy obecnej ulicy Spadzistej, gdzie mieścił się urząd gminy Hain.  

1945 r. połowa lipca - Obrazy zostają przewiezione do muzeum w Jeleniej Górze. Do Jeleniej Góry przybywa profesor Stanisław Lorenz powiadomiony o odnalezieniu dzieł. W kolejnych tygodniach następuje transport obrazów do Warszawy. 


Na przestrzeni lat zniszczone obrazy były poddawane konserwacji przez polskich konserwatorów zabytków. Dziś można je podziwiać na Zamku Królewskim w Warszawie i Muzeum w Lublinie.

 

Opracowali: Mariusz Czerski i Anna Popkiewicz (tekst do weryfikacji), marzec 2019